Espacio Pardo Bazán
EmiliaPardo Bazán e a pena capital.
A
pedra angular, a
debate*.
“Un
segundo, un pateo; menos aínda: a convulsión dun corpo atado ao
fincarse nas vértebras un parafuso... Iso e nada máis é a morte."
(A pedra angular, 1891)
*(Artículo publicado en la revista Ágora de Orcellón, agosto 2014, Asociación de Estudios Carballineses).
Introdución
M.Bar, no Monólogo "O vestido de voda", de E.Pardo Bazán,
na Casa Museo da escritora, A Coruña, 2007.
Pardo
Bazán publica en 1891
A
pedra angular1
(en
adiante, APA),
unha
das súas novelas máis controvertidas e avanzadas desde o punto de
vista social e ideolóxico.
Centrada
no debate sobre a pena de morte, APA somete a unha dura crítica a
toda a maquinaria xudicial e penitenciaria da España da
Restauración.
Non
é de estrañar a súa desconfianza na recepción da novela, como lle
transmite nunha misiva a Benito Pérez Galdós2,
“Madrid,
finales de 1891”
No
sé lo que será esta novela sin amores y casi sin acontecimientos, o
en que al menos los acontecimientos quedan en segundo término para
dejar sitio a las ideas. (Parreño,2013:189)
Para
centrar o asunto, desvelemos antes
a
trama en
dúas pinceladas:
Na
aldea de Erbeda aparece asasinado un carreteiro; inmediatamente
recaen as sospeitas sobre a muller, sometida a constantes agresións
por parte do home, e a un cómplice, e cuñado da vítima.
Sen
probas concluíntes, e tras pasar todos os trámites burocráticos a
muller e o seu suposto amante son condenados a morrer no garrote vil.
Así
llo explica por carta ao seu bo amigo e mentor Giner de los Ríos:
...na
miña intención, a novela é o verdugo... por ser quen é... Acaso a
verdade non sexa verosímil, pero é ben verdade todo elo, salvo o
final por suicidio... Jorge Meyer (Juan Rojo) morreu de morte
natural.
Antes
de seguir indagando na novela cómpre recoñecer o estado da cuestión
en materia penal por aqueles tempos.
O
debate sobre a pena capital alcanzou unha enorme repercusión na
política española do último terzo do século XIX, incendiando o
parlamento pos-revolucionario de 1869 (do que o propio José Pardo
Bazán formaría parte, no bando dos liberais de Salustiano Olózaga),
entre abolicionistas e partidarios do castigo.
Non
se trata dun feito illado. Pardo Bazán aborda ás veces
explicitamente o aspecto ritual da pena e outras enxértase nas
tramas relacionada con outros contidos transversais como o indulto ou
a mecánica procesual.
Dentro
da primeira modalidade podemos encontrarnos con contos didácticos
como "Pena de morte". Nesta secuencia, un señorito obriga
a un servente a descargar uns tiros sobre unha ave que o molestaba:
Para
que non te esquezas de que polo roubo vaise ao asasinato, polo
asasinato ao garrote..., anda, aperta ese gatillo e pégalle unha
perdigonada a lerianta. Sen medo!... Baleirei o segundo canón da
escopeta...e caín redondo, pateando, cun ataque de nervios que din
daba pena mirarme.
Cunha
enorme habilidade técnica Pardo Bazán desenvolve esta controversia
e as súas secuelas, ao longo da novela APA, formando parte de
aceirados e desmitificadores debates, cargados de sentido do humor;
aquí intervén Primo
Cova:
¡Verán
qué copla!
A
miña avoa quere que abola
eu
a pena capital.
¡Eu
non son bolo, e non abolo
a
garantía social!
(Pardo
Bazán, 2003:132-133)
Pardo
Bazán cuestiona a necesidade dunha pedra
angular, no
edificio social, como a pena de morte. Para a escritora a pena
capital consérvase como un vil atavismo
incompatible
cunha sociedade avanzada.
Se
recapacitamos sobre a nosa historia máis recente, o feito de que a
pena de morte quedara suprimida na Carta Magna de 1978, supuxo un
banzo transcendental na transición democrática.
Situándonos
no contexto da novela, APA está ambientada nun proceso de enorme
axitación social: unha revolución burguesa 68 que derrota a
monarquía de Isabel II; unha brevísima República liberal e outra
moderada, ata un novo golpe militar.
A
Restauración, que se inicia no ano 1875, foi marcada pola pegada dun
estadista de enorme
temperamento, Cánovas del Castillo, un home vinculado ao lexitimismo
monárquico afonsino, que se mantivo no poder, con interrupcións ata
o seu asasinato en 1897.
A
soberanía sustentábase nas Cortes e na Monarquía, na que recaían
as decisións de maior transcendencia a nivel político como os
indultos.
En
realidade as cousas non variaron demasiado desde o século XIX; por
máis que a Lei
regulamentaria do indulto fose reformada en 1988, ata ese momento
seguía a do 18 de xuño de 1870.
Daquela
como agora, o Rei
ten a última palabra, na actualidade aconsellado polo Ministerio de
Xustiza e o Consello de Ministros, pero segue a ser unha inxerencia
inaceptable sobre o Poder xudicial.
Dous
meses antes de morrer Franco executáronse as últimas penas de
morte. Pensemos que incluso na I República se firmaron.
O
ilustre republicano Nicolás Salmerón, presidente do terceiro
goberno da I República dimitiu para non asinar a execución dunha
sentencia capital contra uns insurxentes que pasaran ao bando
carlista.
Casualidades
da vida, Salmerón será o encargado do recurso perante o Tribunal
Supremo, do famoso crime de Fuencarral, en 1888, ao que aludirei máis
adiante, como posible fonte de documentación para a novela.
Criminoloxía
e criminalística; mulleres en perigo
Mentres
escribo estas liñas, cúmprense 150 anos (3 de abril de 1864) do
nomeamento de Concepción Arenal, como Visitadora de Prisións, por
parte da raíña Isabel II. Un cargo discreto que puido ser máis
transcendente de terse prolongado máis de 2 anos.
Ata
ese momento, as cadeas estaban pensadas unicamente para apartar a
delincuencia das rúas.
A
entrada en escena de Arenal permite indagar sobre a natureza do
delito, e a personalidade do delincuente, aspectos que terán unha
enorme repercusión no ámbito penal especialmente no sistema
penitenciario.
Sen
apearse do respecto profesado por dona Concepción, en APA Pardo
Bazán bátelle de cheo ao seu pensamento correccionista:
“cree al delincuente corregible, por lo mismo que le juzga
responsable”; e coloca en boca dos seus personaxes máis
retrógrados expresións do puño e letra da prezada xurista.
Despois
de entregarse a longas xornadas ao estudo os seus volumes como apunta
no seu artigo de la Lectura3,
Pardo Bazán se declara admiradora dos seus escritos feministas, La
mujer del porvenir
e La
mujer de su casa,
pero xulga con dureza os estudos penais de Arenal, que tacha de
conservadores.
Anos
despois co gallo da homenaxe póstuma á xurista, Pardo Bazán matiza
as súas consideracións sobre Arenal, a súa vocación filantrópica,
“difícil decidir si esa vocación es más filantrópica que
jurídica”... “su intrepidez, arranque, espíritu de socialidad,
asombroso en una mujer española de aquellos tiempos y acaso de
todos” (La
Lectura, p.
335)
Non
obstante, “Podría
la odisea de doña Concepción, contada con la impresionante
sencillez de los sucesos que efectivamente suceden, competir con la
célebre novela penal de Dostoievski” (LL. p.335).
Arenal
prevén ao poder xudicial do vicio de perdoalo todo. Pardo Bazán
subliña este aspecto, segundo ela, pouco coñecido da xurista, co
que Arenal pretendía alertar da atrofia do sentimento de xustiza,
nada máis oportuno no sistema actual:
La
impunidad, cuando es general y prolongada, cuando está racionalmente
en el cálculo del que piensa, cómo podrá hacer daño sin
recibirlo, es sin duda una concausa a veces muy poderosa del mal
hecho.
(LL.339)
A
pesar de que Pardo Bazán séntese decepcionada polo conservadurismo
de Arenal no estudo o Visitador
del pobre,
iso non lle resta méritos como para considerala digna candidata á
Academia de Ciencias Morales y Políticas4,
a única que nunca tivo representantes femininas. Con este obxecto,
EPB escríbelle unha Carta a Rafael Altamira secretario do Museo
Pedagóxico (no Nuevo
Teatro Crítico).
Altamira non dubidará en responder co inicio dunha campaña a prol
de Arenal, á que ten en alta estima: ”piensa alto, siente hondo y
trabaja recio”.5
Retomando
a novela, cun gran coñecemento das teorías criminalísticas de
moda, a antropoloxía positivista italiana, Pardo Bazán permitirá
exhibirse aos personaxes en filosóficos parlamentos que teñen como
recompensa trunfar no Casino da amizade, ou perante o tribunal para
inclinar a balanza a favor ou en contra da parricida de Erbeda.
...solicité
muchos datos y libros de personas que cultivaban la antropología
jurídica; tuvieron la bondad de facilitármelos; yo procuré
servirme de ellos como Dios me dio a entender para fines
artísticos... y no hubo más. NTC
Cesare
Lombroso, xunto con Enriqo Ferri e Rafaele Garófalo son os
precursores da escola antropolóxica positivista italiana e dunha
ciencia, a Criminoloxía, que o devir social estaba demandando ante a
incapacidade de tratar o fenómeno da delincuencia dun modo efectivo.
A
criminoloxía nace como unha ciencia sincrética encargada de
aglutinar outras disciplinas como o dereito, a antropoloxía, a
socioloxía e a medicina.
Tomando
como referencia os estudos de Darwin e a evolución das especies, a
antropoloxía criminal serviuse dos riscos físicos anatómicos,
fundamentalmente do cranio, co fin de fundamentar unha teoría de
signos atávicos que recordaban o pasado simiesco.
Lombroso6,
médico da universidade de Pavía e apaixonado da psiquiatría,
publica un estudo titulado El
hombre delincuente
(1876) onde converte ao corpo humano nunha coartada para xustificar
os tipos delictivos. Devandito estudo non se publicará en español
ata o ano 1895, cando precisamente as súas teses xa estaban
totalmente desacreditadas.
“El
hombre delincuente es un ser tan lejano de la realidad, como el
hombre ideal de la filosofía kantiana”.7
O
estudo máis brillante de Lombroso foi o descubrimento dun furado na
base do occipital, unha “fossetta occipitale mediana”8,
do famoso asasino Giuseppe Villella (en 1872),
que
para o médico o emparentaba con certos monos, paxaros e roedores.
A
raíz dese descubrimento, Lombroso emprende o
seu estudo sobre o delincuente nato e pretende probar a delincuencia
atávica. Enormes mandíbulas, pómulos prominentes ou orellas
saíntes describían ao criminal nato. Unha lesión do cerebro
subcortical provoca as inclinación criminais aos delincuentes.
Vexan
a descrición que Pardo Bazán fai do preso de Erbeda,
Efectivamente
a súa cara e o seu aspecto eran característicos. Moragas reparou na
cabeza deprimida... no seu mirar zaíno, a súa sinistra palidez, a
súa cara mal proporcionada, máis grande do lado dereito... a súa
prominente e bestial mandíbula... Que pedazo de bruto!...culpable
ardor
e lume
criminal.
Ese home pode inspirar paixón? É un másculo
das idades prehistóricas, é o oso das cavernas...(cap. 14)
O
delincuente é un enfermo psíquico ou moral, non mental.
En
La
nueva cuestión palpitante, publicada
en El
Imparcial en
1894, Pardo Bazán enfrontará a falta de rigor dos estudos de
Lombroso, ironizando sobre as súas peregrinas explicacións
bioloxicistas sobre a inferioridade do mancinismo,
a
escrita coa man esquerda (para o mestre
Feijóo precisamente o defecto radicaba na ausencia do ambidextrismo,
aclara EPB); ou a precocidade excesiva como expoñente da
dexeneración no xenio. (El
Imparcial,
2-7-1894)
Estas
e outras argumentacións positivistas terán os seus detractores pola
vontade de construír unha teoría idealista, con pretensións
científicas. Fundamentalmente no caso de Garófalo, co seu manual de
Criminalística
(1885)
O
personaxe de Lucio Febrero, o avogado da rea da Erbeda en APA, falará
desde estas teorías.
Creo
que hai un tipo humano que pola súa organización, está disposto a
ser criminal... non creo que sexa unha anomalía da especie. Ao
contrario, é a Humanidade a que na súa orixe foi criminal toda;
canto máis atrás vaia vostede... máis verá ao home das épocas
primitivas exercendo como cousa corrente o homicidio, o roubo, a
violación, o canibalismo... Os actos que máis espantan hoxe.
(Febrero
no c.IX)
“Queremos
substituír o estudo abstracto da entidade crime,
o estudo concreto do suxeito criminal... borramos a idea de castigo e
reemprazámola pola idea de método
curativo”.
Se
para Febrero o crime é un atavismo; un lastre das sociedades
primitivas, o primitivismo estenderíase ao asasinato "legal"
no propio sistema xurídico tradicional
Pardo
Bazán decántase pola racionalidade (civilizada) fronte os
sentimentos (primitivos). «Onde
a ciencia acaba empeza o sentimento, e nos dominios do sentimento é
real o absurdo» (Moragas no c.XVI)
Esa
mestura de coñecementos e sentido común, o que está dado en
chamarse “ollo clínico” está caracterizado no personaxe do
doutor Pelayo Moragas, trasunto do médico de familia
Ramón Pérez Costales9.
Será
este sentido común e non o espírito caritativo o que conduza a
Moragas a facer o ben, atacando de cheo os prexuízos sociais, a
dobre moral, e desactive o programa determinista.
Moragas
considera que o criminal precisa do castigo para se redimir.
Na
miña esfera, practiqueino moito (redentorismo)..., sequera para
compensar as ocasións en que todos temos algo de humanidade
primitiva..., que son, pola miña parte, as sexuais... ¡A sangue
frío, recoñézoo humildemente! ...(Moragas, c.IX)
En
efecto, o interese de Pardo Bazán de rescatar o verdugo é case
tendenciosa, non precisaba elevar aos altares a Juan Rojo para pór
en cuestión o seu rol na maquinaria penal. É o único personaxe que
conta cunha extensa biografía en forma de monólogo. Juan Rojo
semella ser unha vítima máis do sistema: un home bo, maltratado
pola vida, que nunca matou nin chegará a matar. Nada que ver cun
verdugo convencional.
“Indaguen
o modo para borrar da fronte da nosa época ese horror grotesco que
se chama o cadafalso, e para suprimir ese enigma social que se chama
verdugo”, e que Concepción Arenal describe:
Haberá
un verdugo en cada Audiencia. É dicir, haberá un home degradado,
vil maldito, cuxa proximidade inspira horror, cuxo trato dá vergoña,
e cuxos fillos son viles e degradados, e malditos coma el. (Arenal,
1896:173)
A
delincuencia non está composta por seres bos e malos, esta dicotomía
moral, a única discernible naqueles tempos, vai ser substituída por
outra que achegan as teses positivistas, con visos científicos, á
categoría de sans e enfermos.
Resumiría
o debate o razoamento:
nácese
criminal ou chégase a selo? (parafraseando a Simone de Beauvoir).
O
ousado da novela radica precisamente na finísima fronteira entre os
bos e os malos, os delincuentes e a xustiza; costa crer que o sistema
xudicial non se lle botase enriba.
O
valor didáctico da novela propicia que bandos ideolóxicos
enfrontados, consigan imbricarse de tal modo que o propio Moragas, un
home de ciencia, humanista e redentorista, acepte a existencia
de tipos humanos abocados ao delito. …
Os
sectores conservadores do sistema xudicial: Celso Palmares,
maxistrado da Sala do Criminal na Audiencia marinedina; Carmelo
Nozales, fiscal da mesma, o avogado Arturo Cáñamo, Subsecretarios
ministeriais, etc. beben das proclamas dos iusnaturalistas
Grocio e Pufendorf (citados sempre xuntos como se fosen un, segundo
EPB) e dos Discursos
forenses
de Meléndez Valdés.
O
punto de vista en que habemos de colocarnos para estudar cuestións
tan transcendentais non ha ser científico, senón moral, moral,
moraaaal... nestes días aciagos, os partidarios da evolución e a
selección, o atavismo e a transmisión hereditaria, os cegos
escravos da filoxenia e a embrioxenia, obstínanse, menoscabando a
nosa dignidade, arrastrándoa pola lama, en borrarnos o carácter de
racionais, e en equiparnos ao orangután, ou sexa, ao mono
antropomorfo, como eles din... (Cáñamo, c.VIII).
O
krausismo tamén se albisca como pano de fondo ideolóxico da novela
no seu interese rexeneracionista.
”Temos
mil razóns para desprezar, literalmente desprezar, este aparello da
xustiza, tal como hoxe se exerce” (Pedro Dorado Montero,1861); a
pena non debe entenderse como unha vinganza do sistema senón que
cumpre a función de expiar a culpa.
Esta
liña de pensamento, en consonancia coas teses de Concepción Arenal,
inquietaba ao goberno da Restauración. O seu discurso humanista,
tendendo unha ponte entre o catolicismo e o socialismo, a liberdade
de conciencia e a liberdade de expresión provocou que moitos
krausistas sufriran o exilio e a perda das súas cátedras
universitarias en 1875 polo decreto Orovio.
O
krausismo foi fundamental neste país coa creación de espazos
formativos para as mulleres (o acceso ás Universidades) e as clases
obreiras. A este obxecto se imparten cursos de “extensión
universitaria”, por exemplo no Ateneo de Madrid e noutros espazos
sociais, nos que Pardo Bazán impartiu leccións10.
Sería
un krausista, Fernando de Castro —reitor da Universidade Central,
que en 1869 permite o acceso das mulleres ás facultades—, o
fundador tamén do Ateneo de Mulleres, en cuxa directiva tomou parte
Concepción Arenal.
Pardo
Bazán aproveita para pór de manifesto na novela a
indefensión das mulleres nesa sociedade bárbara. Así
fala o
seu defensor da rea de Erbeda,
Pero
as mulleres, posto que a lei as considera menores para infinidade de
casos, e o Dereito político as exclúe, deberían encontrar no
dereito penal a protección e a indulxencia que se deben ao
menor...Esa criminal da Erbeda, por exemplo non tería cometido o
crime de non ser educada baixo o réxime do terror
viril. (Cap. XII.)
«Vexo
nela que vai morrer, non por criminal, senón por medrosa...o seu
marido ten determinado matala e só espera ocasión propicia...
comprende ese estado psíquico... e claro, xorde a idea do crime...
Aí ten a xénese..., ¡Medo!»
Segundo
o seu defensor, a vítima, en realidade non foi o home asasinado
senón a muller maltratada que sufriu malos tratos desde nena.
“o
propósito é firme, que o seu marido ten determinado matala e só
espera ocasión propicia. Así vaina asasinando pouco a pouco, de
susto”... (cap.XIV)
Febrero
estaría esgrimindo a “lexítima defensa”; a “xustiza pola
man”.
Ata
o cauto Moragas
antepón a súa ética á Xustiza institucional:
—«¡A
xustiza!.. a filla de Antiojos, o zapateiro..., ¿non a coñece
vostede? O seu pai asasinouna a forza de malos tratos, de
barbaridades, de golpes... Nin un día de cadea lle custará ao
malvado...».—
Pardo
Bazán xulga desde a prensa os desacertos procesuais:
”El
mujericidio
siempre debiera reprobarse más que el homicidio.
¿No son los hombres nuestros amos, nuestros protectores, los
fuertes, los poderosos? El abuso de poder, ¿no es circunstancia
agravante?...El hombre, en general, cree vagamente que por ser
hombre, tiene derecho de vida y muerte sobre la mujer. … El que
acecha al paso a una mujer, la atraviesa el corazón o la degüella,
y después alega que la quería, que la adoraba, que no
podía vivir sin
ella precisamente...a ese, todo el rigor de la ley, porque además de
criminal es un cobarde.
¿Pasión?
No: codicia vileza y barbarie, como casi siempre. No sé si el Jurado
se compone de románticos, que cree en la pasión como en un fenómeno
universal: si es así que se estudien los Jurados a sí propios....La
pasión es noble y estos criminales mujericidas obedecen a los
impulsos más innobles y bajos.11
Que
razón ten o crítico Eduardo Gómez de Baquero (Andrenio) no artigo
“Maridos que matan”12,
sobre o crime da rúa da Fe, no que un home que asasina á súa
muller por ciúmes:
“Es
muy posible que los que han absuelto al marido vengador, no hubieran
tratado con igual indulgencia a la esposa engañada que procediera de
un modo análogo”.
O
maltrato non era considerado delito no século XIX. No Código penal
“art. 603 – 2º Los maridos que maltraten ás mulleres serán
castigados a quince días de arresto e reprensión, como delito de
faltas contra las persoas”13
nin ata despois dos 90
Non
foi considerado o tipo delituoso “maltrato”ata despois dos anos
90 do século XX; da falta á consideración de delito precisábase a
reincidencia.
Nos
EEUU, en 1819, castigábase aos maridos maltratadores con azoutes.
Foi suspendida a pena e retomada en 1881 pola gravidade dos feitos.
A
medida de Gracia
O
indulto
non chega a Marineda. Outras veces chega, despois dun suspense
terrible que eriza a trama de relatos como O
indulto14.
As veces o sistema protexe as vítimas e os atenuantes da rea, unha
muller maltratada, facilitan a compaixón da raíña que concede o
indulto ao comezo do propio conto como en Crimen
libre (ArcoIris).
No
estremecedor O
indulto*,
Pardo Bazán (coincidindo
con Arenal) tamén cuestiona
duramente o caprichoso perdón real: no conto, unha muller denuncia o
home polo asasinato da súa nai. A cada aviso de indulto, por parte
da monarquía, ela espera aterrorizada a aparición do marido. Ao fin
un día outórgaselle ao asasino a medida de gracia e a lei obrígaa
a convivir con el. «A lei está aquí enfrontada, como en tantas
ocasións, á xustiza... A vítima non ten a quen acudir, nin
alcalde, gobernador, xefe dos municipais...».
Ese
medo inmobilizador somete e afoga a tantas personaxes como a
protagonista de O
indulto, aparece en
Las medias rojas, La careta, El revólver, ¿Justicia?, entre
outros.
Se
non como pedra angular, a pena capital forma parte das medidas
correccionistas promovidas por Concepción Arenal. Na novela esta
postura será defendida polos conservadores Arturito Cáñamo
(avogado) ou o fiscal Carmelo Nozales, alcumado sete
patíbulos.
Nun
parlamento de Febrero:
“Cáñamo
inspírase na primitiva lei da Humanidade, que foi a do Talión: ollo
por ollo e dente por dente. E así como aínda viven entre nós
exemplares da humanidade primitiva, aínda ese espírito de vinganza
persoal subsiste nos códigos”.
O
necio de Cáñamo obedece o sentimento; pero o sentimento malo,
inconfesable, indigno, do rancor, o medo e a vinganza. O criminal,
para el, é un inimigo persoal; o verdugo, un aliado e un defensor; o
patíbulo, a pedra angular. (Cap.IX)
Arenal
referíndose ao parricidio:
Todo
home que matou sabe que merece morrer. O Talión...está na
conciencia da humanidade... é a xustiza, severa pero é a xustiza.
Todo o demais que vos digan son sofismas e extravíos... homicidas,
debedes a vida, non á xustiza, senón á misericordia.¡Parricida!
Deus che perdoe, porque os homes non poden. (Arenal:1894:370-373).
Pero
a xurista demanda que o sacrificio sexa producido coa menor
"violencia" posible:
«Se
a lei renunciou a atormentar ao reo por que non emprega medios que o
maten instantánea e infaliblemente; que a electricidade substitúa
os métodos de destrución que que hoxe se empregan”; “o modo de
executar a pena capital por medio da electricidade, non creo que
ofreza dificultades” (Arenal, 1896:182)
Nese
momento estábase probando ese sistema en EE.UU.
Tampouco
comparte o espectáculo público do martirio, “escena inmoral,
repugnante e cruel dun pobo que acode por diversión a ver como morre
un home” (Arenal,1896:176)
Para
Pardo Bazán calquera sistema de axustizamento é rexeitable. E
calquera banzo do estaribel xudicial é tan culpable como o encargado
de activar o garrote; xuíces, maxistrados ou verdugos.
“que
máis ten quitar a vida dicindo queremos condenar e condenamos que
dando a volta a unha palanca” (cap.IX)
Declara
Lucio Febrero (o avogado defensor das teses positivistas):
Note
vostede que nalgunhas nacións moi adiantadas, por exemplo, os
Estados Unidos, se aspira só a quitar o verdugo, conservando a
última pena. Ou se lincha...ou se mata por electricidade. De todos
modos, a min non me horripila moito máis un verdugo auténtico que
eses sustentáculos do Garrote como Cáñamo.
”Por
que se sente gratitude cara o garda civil que captura a un criminal?
Por que inspira respecto ao xuíz que o condena a morte, e lle causa
horror o verdugo que o mata?” (Arenal, 1896:164)
Concepción
Arenal desautoriza ao xefe do Estado, a/ao monarca, para exercer o
indulto:
O
un milagro permanente, o un absurdo constante: o el Espíritu Santo
descendiendo sobre el jefe del Estado cada vez que se le pide la
gracia
“El
jefe de Estado, a quien se concede el derecho de gracia, ¿se halla
en estado de conocer mejor que los jueces estas cuatro cosas
esenciales para la administración de justicia?
1ª
Las leyes morales de la humanidad.
2ª
Las leyes penales vigentes.
3ª
El derecho que se trata de juzgar.
4ª
Las circunstancias especiales, personales, del culpable.
(Arenal,1896:22-23)
No
rexeitamento da medida de graza, Pardo Bazán coincide con Arenal
cando as considera anticorrectivas ademais de estar suxeitas ao
arbitrio do gobernante de quenda.
Antecedentes
vitais e fontes doumentais da escritora
A
recorrencia de temas criminais na narrativa de Pardo Bazán resulta
tan evidente, como a posibilidade de que detrás desta elección
argumental se agacha algo máis que unha poética.
Unha
recente investigación deixou ao descuberto un suceso tráxico (o
asasinato da súa avoa) desde un punto de vista particular, de enorme
transcendencia para a escritora15.
Doña
Joaquina Mosquera, ao enviuvar, quedou como tutora e administradora
dos bens do seu único fillo, José Pardo Bazán (padre de dona
Emilia).
Iniciará
unha relación con Juan Rey Perfume, albacea testamentario, con quen
ten unha filla, que o amante quere recoñecer a través do matrimonio
pero que dona Joaquina retrasa porque isto supuña a perda dos
dereitos sobre a herdanza. Por fin accederá a casar, en 1847, e
entón José Pardo Bazán nomea a un representante legal para que
protexa os seus intereses, Bermúdez de Castro.
Despois
dunha convivencia chea de escándalos, a avoa de Emilia é degolada
polo seu marido, Juan Rey Perfume -na casa que tiñan en Betanzos-
que, a continuación, se suicida pegándose un tiro (4-5-48).
Sorprende,
non que a escritora ocultase esta lúgubre historia, senón que un
suceso de tal envergadura non saíse á luz ata este momento.
Sexa
como for Pardo Bazán non necesitaba furar nos antecedentes
familiares porque as fontes documentais íanlle saíndo ao paso.16
O
crime da rúa Fuencarral
Un
crime que invadiu as cubertas dos periódicos da época, coincide no
tempo coa preparación de A
pedra:
o “crime da rúa Fuencarral”, de Madrid. Estudosas como Nelly
Clemessy, xa sinalaron este suceso como fonte de inspiración, para a
novela. Para outras como Pilar Faus, o xerme de APA provén de
finais dos anos 80, vencellados ao crime “pasional” do pintor
Luna, en París17,
acusado de asasinar á súa muller, ao seu amante e a súa sogra
(Faus: 2003).
A
proximidade temporal do suceso, o xuízo e o garrote vil, ao que a
escritora asiste en persoa fai pensar que o de Fuencarral debeu ser
senón o único, o definitivo impulso para tratar a pena de morte.
A
grandes liñas o asunto do crime de Fuencarral que sucede na
madrugada do 1 ao 2 de xullo do ano 1888, transcorre así:
Luciana
Borcino, unha muller da burguesía madrileña, viuda de Vázquez
Varela, aparece morta, no seu domicilio, aparentemente a causa do
incendio (que sería provocado) xunto ao seu can. Na mesma casa e
semiinconsciente a criada da casa, unha moza na vintena e analfabeta,
Higinia Balaguer, que será acusada de asasinar, cunha cómplice, á
súa ama. Na instrución aparece implicado o fillo de Luciana
Borcino, un personaxe fachendoso en pendencieiro, alcumado “o pollo
Varela”, e bo amigo José Millán Astray, daquela Director da
Cárcere Modelo. Casualmente a propia Higinia serviría na casa deste
último.
O
caso con turbias implicacións políticas, que esperta a atención de
escritores como Galdós, que asiste relixiosamente ao xuízo,
realizando un popular retrato da acusada Higinia Balaguer18.
No
sumario aparecen nomes de prestixio entre avogados, fiscais, Joaquín
Ruiz Jiménez; Nicolás Salmerón, encargado do infrutuoso recurso; o
xuíz Presidente do Tribunal Supremo é Montero Ríos, que lle
custará o cargo, debido á presión social que considera que a
instrución do caso fora escandalosa.
Non
creo que sexa casual que o apelido
escollido para o verdugo de APA -Rojo- sexa o mesmo que o do avogado
de Vázquez-Varela.
Fracasado
o recurso do Supremo para o indulto, Higinia Balaguer é axusticiada
ao garrote vil no patio da prisión Modelo de Madrid o día 19 de
xullo de 1890, ante un reducido numero de personalidades, entre elas
EPB que solicitara estar presente.
Para
redondear o caso, o anecdotario. Mentres se esperaba a medida de
gracia para Higinia, o
pollo Varela
aproveitaba as vacacións en Vigo, seica se hospedaba nun pisiño da
rúa Oliva; hai noticias de liortas no Café Universal, e agresións
a cidadáns vigueses. Tal foi o seu desorde na cidade que se forzou o
seu regreso a Madrid.
E
neste punto enlazamos coa Autora. Ao día seguinte da morte de
Higinia, con
28 años, no garrote
vil, Pardo Bazán escribirá
unha crónica en El
Imparcial,
denunciando o terrible espectáculo do garrote público.
Desenlace
“...me
cogió de medio a medio el limar y pulir los seis últimos capítulos
de La
piedra angular,
que estaban informes y además no
me gustaba el desenlace,
por lo cual lo varié de todo” (na carta da autora a Galdós,
citada ao comezo, finais de 1891).
Entre
os posibles remates para APA, Pardo Bazán decántase polo máis
verosímil coa trama e os caracteres, pero desafiando os seus
presupostos relixiosos.
Porque
outro naturalismo pode ser posible, o doutor Moragas irrompe na vida
do fillo do verdugo, Telmo, encamiñando os seus pasos pola “senda
do ben”.
O
comportamento do doutor, sensato e coherente cos seus principios
morais, lévao a infrinxir as normas posto que non cre nos tribunais
nin na xustiza: obriga ao verdugo a obxectar; mellor aínda,
chantaxéao, sabe que só así salvará ao seu fillo dun cruel
destino imposto; Moragas delinquirá, pero o seu fin é alto e nobre.
O
pacto de Rojo con Moragas, a educación do seu fillo a cambio da vida
dos reos, somete ao verdugo a unha presión brutal, que non pode
soportar.
Podería
tratarse Juan Rojo dun verdugo sensible, como ao que fai referencia
Arenal
“¿...y
si a la vista del patíbulo tiembla más que el reo? …
Preguntádselo en La Coruña a los que socorrían al verdugo que
había nacido sensible y a su familia desdichada?” (Arenal,
1896:174)
Rojo
é o retrato do antiheroe, do fracasado: o único que ten é o seu
fillo, pero a súa propia existencia impede a posibilidade de que
goce dunha vida digna.
Debe
desaparecer, a vida do seu fillo pola súa propia. Daquela,
Pardo Bazán converte ao verdugo no “padre de Telmo”.
En
A
pedra angular,
o suicidio traerá consigo a redención19
A
morte de Juan Rojo empurrada por unhas forzas inmateriais e
diabólicas contén unha interesante carga simbólica. O verdugo
comeza por tirar o lastre: desfacerse dos símbolos de destrución,
os garrotes, que el mesmo manipulara para perfeccionar a morte dos
condenados. Final romántico, naturalista, espiritualista?20
A análise literaria será obxecto doutro estudo.
“Oíase
cada vez máis próximo o tombo do océano que rebotaba contra as
penas, e un aire potente, vívido, rudo como a mesma costa, azoutaba
o pelo gris de Rojo”.
Cobre
os ollos e os oídos como os condenados a morte, e lánzase ao océano
cos brazos estendidos dando as costas ao cantil, iluminado pola
“torre fenicia”.
O
desenlace de APA pode que non sexa o máis revolucionario, o máis
radical, pero si o máis coherente dentro dunha novela de finais do
XIX. E non obstante, a insubmisión de Rojo, ese “adeus ás armas”
do Estado, non deixa de ser unha forma de desobediencia as leis dunha
xustiza irracional que debeu facer ronchas nas altas esferas. Pardo
Bazán invita a esta insurrección, pero castiga ao insurrecto; dando
unha no cravo e outra na ferradura. E deste xeito, demostra como o
sistema aniquila os seus propios monstros (o verdugo).
Referencias
bibliográficas
Arenal,
Concepción : Obras Completas:
-(1894)
Tomo III, Cartas
a los delincuentes.
Madrid, Librería de Victoriano Suárez.
-(1896)
Tomo XII, El
reo, el pueblo y el verdugo. Madrid,
Librería de Victoriano Suárez.
CLEMESSY-LEGAL,
Nelly
(1981): Pardo
Bazán como novelista
(de la teoría a la práctica), 2 vol. Madrid, Fundación
Universitaria Española.
FAUS,
Pilar
(2003)
Emilia
Pardo Bazán. Su época, su vida, su obra,
2 vols. A Coruña, Fundación Barrié de la Maza.
Mónica
Bar Cendón,
Vigo,
24 de abril de 2014
Emilia
Pardo Bazán e a pena capital. A pedra angular a debate. (1)
-
CC
by-nc-sa -
Mónica
Bar Cendón
EmiliaPardo Bazán e a pena capital. A pedra angular, a debate*.
*(Artículo publicado en la revista Ágora de Orcellón, agosto 2014, Asociación de Estudios Carballineses).
Introdución
|
| M.Bar, no Monólogo "O vestido de voda", de E.Pardo Bazán, na Casa Museo da escritora, A Coruña, 2007. |
Se
recapacitamos sobre a nosa historia máis recente, o feito de que a
pena de morte quedara suprimida na Carta Magna de 1978, supuxo un
banzo transcendental na transición democrática.
Situándonos
no contexto da novela, APA está ambientada nun proceso de enorme
axitación social: unha revolución burguesa 68 que derrota a
monarquía de Isabel II; unha brevísima República liberal e outra
moderada, ata un novo golpe militar.
A
Restauración, que se inicia no ano 1875, foi marcada pola pegada dun
estadista de enorme
temperamento, Cánovas del Castillo, un home vinculado ao lexitimismo
monárquico afonsino, que se mantivo no poder, con interrupcións ata
o seu asasinato en 1897.
A
soberanía sustentábase nas Cortes e na Monarquía, na que recaían
as decisións de maior transcendencia a nivel político como os
indultos.
En
realidade as cousas non variaron demasiado desde o século XIX; por
máis que a Lei
regulamentaria do indulto fose reformada en 1988, ata ese momento
seguía a do 18 de xuño de 1870.
Daquela
como agora, o Rei
ten a última palabra, na actualidade aconsellado polo Ministerio de
Xustiza e o Consello de Ministros, pero segue a ser unha inxerencia
inaceptable sobre o Poder xudicial.
Dous
meses antes de morrer Franco executáronse as últimas penas de
morte. Pensemos que incluso na I República se firmaron.
O
ilustre republicano Nicolás Salmerón, presidente do terceiro
goberno da I República dimitiu para non asinar a execución dunha
sentencia capital contra uns insurxentes que pasaran ao bando
carlista.
Casualidades
da vida, Salmerón será o encargado do recurso perante o Tribunal
Supremo, do famoso crime de Fuencarral, en 1888, ao que aludirei máis
adiante, como posible fonte de documentación para a novela.
Criminoloxía
e criminalística; mulleres en perigo
Mentres
escribo estas liñas, cúmprense 150 anos (3 de abril de 1864) do
nomeamento de Concepción Arenal, como Visitadora de Prisións, por
parte da raíña Isabel II. Un cargo discreto que puido ser máis
transcendente de terse prolongado máis de 2 anos.
Ata
ese momento, as cadeas estaban pensadas unicamente para apartar a
delincuencia das rúas.
A
entrada en escena de Arenal permite indagar sobre a natureza do
delito, e a personalidade do delincuente, aspectos que terán unha
enorme repercusión no ámbito penal especialmente no sistema
penitenciario.
Sen
apearse do respecto profesado por dona Concepción, en APA Pardo
Bazán bátelle de cheo ao seu pensamento correccionista:
“cree al delincuente corregible, por lo mismo que le juzga
responsable”; e coloca en boca dos seus personaxes máis
retrógrados expresións do puño e letra da prezada xurista.
Despois
de entregarse a longas xornadas ao estudo os seus volumes como apunta
no seu artigo de la Lectura3,
Pardo Bazán se declara admiradora dos seus escritos feministas, La
mujer del porvenir
e La
mujer de su casa,
pero xulga con dureza os estudos penais de Arenal, que tacha de
conservadores.
Anos
despois co gallo da homenaxe póstuma á xurista, Pardo Bazán matiza
as súas consideracións sobre Arenal, a súa vocación filantrópica,
“difícil decidir si esa vocación es más filantrópica que
jurídica”... “su intrepidez, arranque, espíritu de socialidad,
asombroso en una mujer española de aquellos tiempos y acaso de
todos” (La
Lectura, p.
335)
Non
obstante, “Podría
la odisea de doña Concepción, contada con la impresionante
sencillez de los sucesos que efectivamente suceden, competir con la
célebre novela penal de Dostoievski” (LL. p.335).
Arenal
prevén ao poder xudicial do vicio de perdoalo todo. Pardo Bazán
subliña este aspecto, segundo ela, pouco coñecido da xurista, co
que Arenal pretendía alertar da atrofia do sentimento de xustiza,
nada máis oportuno no sistema actual:
La
impunidad, cuando es general y prolongada, cuando está racionalmente
en el cálculo del que piensa, cómo podrá hacer daño sin
recibirlo, es sin duda una concausa a veces muy poderosa del mal
hecho.
(LL.339)
A
pesar de que Pardo Bazán séntese decepcionada polo conservadurismo
de Arenal no estudo o Visitador
del pobre,
iso non lle resta méritos como para considerala digna candidata á
Academia de Ciencias Morales y Políticas4,
a única que nunca tivo representantes femininas. Con este obxecto,
EPB escríbelle unha Carta a Rafael Altamira secretario do Museo
Pedagóxico (no Nuevo
Teatro Crítico).
Altamira non dubidará en responder co inicio dunha campaña a prol
de Arenal, á que ten en alta estima: ”piensa alto, siente hondo y
trabaja recio”.5
Retomando
a novela, cun gran coñecemento das teorías criminalísticas de
moda, a antropoloxía positivista italiana, Pardo Bazán permitirá
exhibirse aos personaxes en filosóficos parlamentos que teñen como
recompensa trunfar no Casino da amizade, ou perante o tribunal para
inclinar a balanza a favor ou en contra da parricida de Erbeda.
...solicité
muchos datos y libros de personas que cultivaban la antropología
jurídica; tuvieron la bondad de facilitármelos; yo procuré
servirme de ellos como Dios me dio a entender para fines
artísticos... y no hubo más. NTC
Cesare
Lombroso, xunto con Enriqo Ferri e Rafaele Garófalo son os
precursores da escola antropolóxica positivista italiana e dunha
ciencia, a Criminoloxía, que o devir social estaba demandando ante a
incapacidade de tratar o fenómeno da delincuencia dun modo efectivo.
A
criminoloxía nace como unha ciencia sincrética encargada de
aglutinar outras disciplinas como o dereito, a antropoloxía, a
socioloxía e a medicina.
Tomando
como referencia os estudos de Darwin e a evolución das especies, a
antropoloxía criminal serviuse dos riscos físicos anatómicos,
fundamentalmente do cranio, co fin de fundamentar unha teoría de
signos atávicos que recordaban o pasado simiesco.
Lombroso6,
médico da universidade de Pavía e apaixonado da psiquiatría,
publica un estudo titulado El
hombre delincuente
(1876) onde converte ao corpo humano nunha coartada para xustificar
os tipos delictivos. Devandito estudo non se publicará en español
ata o ano 1895, cando precisamente as súas teses xa estaban
totalmente desacreditadas.
“El
hombre delincuente es un ser tan lejano de la realidad, como el
hombre ideal de la filosofía kantiana”.7
O
estudo máis brillante de Lombroso foi o descubrimento dun furado na
base do occipital, unha “fossetta occipitale mediana”8,
do famoso asasino Giuseppe Villella (en 1872),
que
para o médico o emparentaba con certos monos, paxaros e roedores.
A
raíz dese descubrimento, Lombroso emprende o
seu estudo sobre o delincuente nato e pretende probar a delincuencia
atávica. Enormes mandíbulas, pómulos prominentes ou orellas
saíntes describían ao criminal nato. Unha lesión do cerebro
subcortical provoca as inclinación criminais aos delincuentes.
Vexan
a descrición que Pardo Bazán fai do preso de Erbeda,
Efectivamente
a súa cara e o seu aspecto eran característicos. Moragas reparou na
cabeza deprimida... no seu mirar zaíno, a súa sinistra palidez, a
súa cara mal proporcionada, máis grande do lado dereito... a súa
prominente e bestial mandíbula... Que pedazo de bruto!...culpable
ardor
e lume
criminal.
Ese home pode inspirar paixón? É un másculo
das idades prehistóricas, é o oso das cavernas...(cap. 14)
O
delincuente é un enfermo psíquico ou moral, non mental.
En
La
nueva cuestión palpitante, publicada
en El
Imparcial en
1894, Pardo Bazán enfrontará a falta de rigor dos estudos de
Lombroso, ironizando sobre as súas peregrinas explicacións
bioloxicistas sobre a inferioridade do mancinismo,
a
escrita coa man esquerda (para o mestre
Feijóo precisamente o defecto radicaba na ausencia do ambidextrismo,
aclara EPB); ou a precocidade excesiva como expoñente da
dexeneración no xenio. (El
Imparcial,
2-7-1894)
Estas
e outras argumentacións positivistas terán os seus detractores pola
vontade de construír unha teoría idealista, con pretensións
científicas. Fundamentalmente no caso de Garófalo, co seu manual de
Criminalística
(1885)
O
personaxe de Lucio Febrero, o avogado da rea da Erbeda en APA, falará
desde estas teorías.
Creo
que hai un tipo humano que pola súa organización, está disposto a
ser criminal... non creo que sexa unha anomalía da especie. Ao
contrario, é a Humanidade a que na súa orixe foi criminal toda;
canto máis atrás vaia vostede... máis verá ao home das épocas
primitivas exercendo como cousa corrente o homicidio, o roubo, a
violación, o canibalismo... Os actos que máis espantan hoxe.
(Febrero
no c.IX)
“Queremos
substituír o estudo abstracto da entidade crime,
o estudo concreto do suxeito criminal... borramos a idea de castigo e
reemprazámola pola idea de método
curativo”.
Se
para Febrero o crime é un atavismo; un lastre das sociedades
primitivas, o primitivismo estenderíase ao asasinato "legal"
no propio sistema xurídico tradicional
Pardo
Bazán decántase pola racionalidade (civilizada) fronte os
sentimentos (primitivos). «Onde
a ciencia acaba empeza o sentimento, e nos dominios do sentimento é
real o absurdo» (Moragas no c.XVI)
Esa
mestura de coñecementos e sentido común, o que está dado en
chamarse “ollo clínico” está caracterizado no personaxe do
doutor Pelayo Moragas, trasunto do médico de familia
Ramón Pérez Costales9.
Será
este sentido común e non o espírito caritativo o que conduza a
Moragas a facer o ben, atacando de cheo os prexuízos sociais, a
dobre moral, e desactive o programa determinista.
Moragas
considera que o criminal precisa do castigo para se redimir.
Na
miña esfera, practiqueino moito (redentorismo)..., sequera para
compensar as ocasións en que todos temos algo de humanidade
primitiva..., que son, pola miña parte, as sexuais... ¡A sangue
frío, recoñézoo humildemente! ...(Moragas, c.IX)
En
efecto, o interese de Pardo Bazán de rescatar o verdugo é case
tendenciosa, non precisaba elevar aos altares a Juan Rojo para pór
en cuestión o seu rol na maquinaria penal. É o único personaxe que
conta cunha extensa biografía en forma de monólogo. Juan Rojo
semella ser unha vítima máis do sistema: un home bo, maltratado
pola vida, que nunca matou nin chegará a matar. Nada que ver cun
verdugo convencional.
“Indaguen
o modo para borrar da fronte da nosa época ese horror grotesco que
se chama o cadafalso, e para suprimir ese enigma social que se chama
verdugo”, e que Concepción Arenal describe:
Haberá
un verdugo en cada Audiencia. É dicir, haberá un home degradado,
vil maldito, cuxa proximidade inspira horror, cuxo trato dá vergoña,
e cuxos fillos son viles e degradados, e malditos coma el. (Arenal,
1896:173)
A
delincuencia non está composta por seres bos e malos, esta dicotomía
moral, a única discernible naqueles tempos, vai ser substituída por
outra que achegan as teses positivistas, con visos científicos, á
categoría de sans e enfermos.
Resumiría
o debate o razoamento:
nácese
criminal ou chégase a selo? (parafraseando a Simone de Beauvoir).
O
ousado da novela radica precisamente na finísima fronteira entre os
bos e os malos, os delincuentes e a xustiza; costa crer que o sistema
xudicial non se lle botase enriba.
O
valor didáctico da novela propicia que bandos ideolóxicos
enfrontados, consigan imbricarse de tal modo que o propio Moragas, un
home de ciencia, humanista e redentorista, acepte a existencia
de tipos humanos abocados ao delito. …
Os
sectores conservadores do sistema xudicial: Celso Palmares,
maxistrado da Sala do Criminal na Audiencia marinedina; Carmelo
Nozales, fiscal da mesma, o avogado Arturo Cáñamo, Subsecretarios
ministeriais, etc. beben das proclamas dos iusnaturalistas
Grocio e Pufendorf (citados sempre xuntos como se fosen un, segundo
EPB) e dos Discursos
forenses
de Meléndez Valdés.
O
punto de vista en que habemos de colocarnos para estudar cuestións
tan transcendentais non ha ser científico, senón moral, moral,
moraaaal... nestes días aciagos, os partidarios da evolución e a
selección, o atavismo e a transmisión hereditaria, os cegos
escravos da filoxenia e a embrioxenia, obstínanse, menoscabando a
nosa dignidade, arrastrándoa pola lama, en borrarnos o carácter de
racionais, e en equiparnos ao orangután, ou sexa, ao mono
antropomorfo, como eles din... (Cáñamo, c.VIII).
O
krausismo tamén se albisca como pano de fondo ideolóxico da novela
no seu interese rexeneracionista.
”Temos
mil razóns para desprezar, literalmente desprezar, este aparello da
xustiza, tal como hoxe se exerce” (Pedro Dorado Montero,1861); a
pena non debe entenderse como unha vinganza do sistema senón que
cumpre a función de expiar a culpa.
Esta
liña de pensamento, en consonancia coas teses de Concepción Arenal,
inquietaba ao goberno da Restauración. O seu discurso humanista,
tendendo unha ponte entre o catolicismo e o socialismo, a liberdade
de conciencia e a liberdade de expresión provocou que moitos
krausistas sufriran o exilio e a perda das súas cátedras
universitarias en 1875 polo decreto Orovio.
O
krausismo foi fundamental neste país coa creación de espazos
formativos para as mulleres (o acceso ás Universidades) e as clases
obreiras. A este obxecto se imparten cursos de “extensión
universitaria”, por exemplo no Ateneo de Madrid e noutros espazos
sociais, nos que Pardo Bazán impartiu leccións10.
Sería
un krausista, Fernando de Castro —reitor da Universidade Central,
que en 1869 permite o acceso das mulleres ás facultades—, o
fundador tamén do Ateneo de Mulleres, en cuxa directiva tomou parte
Concepción Arenal.
Pardo
Bazán aproveita para pór de manifesto na novela a
indefensión das mulleres nesa sociedade bárbara. Así
fala o
seu defensor da rea de Erbeda,
Pero
as mulleres, posto que a lei as considera menores para infinidade de
casos, e o Dereito político as exclúe, deberían encontrar no
dereito penal a protección e a indulxencia que se deben ao
menor...Esa criminal da Erbeda, por exemplo non tería cometido o
crime de non ser educada baixo o réxime do terror
viril. (Cap. XII.)
«Vexo
nela que vai morrer, non por criminal, senón por medrosa...o seu
marido ten determinado matala e só espera ocasión propicia...
comprende ese estado psíquico... e claro, xorde a idea do crime...
Aí ten a xénese..., ¡Medo!»
Segundo
o seu defensor, a vítima, en realidade non foi o home asasinado
senón a muller maltratada que sufriu malos tratos desde nena.
“o
propósito é firme, que o seu marido ten determinado matala e só
espera ocasión propicia. Así vaina asasinando pouco a pouco, de
susto”... (cap.XIV)
Febrero
estaría esgrimindo a “lexítima defensa”; a “xustiza pola
man”.
Ata
o cauto Moragas
antepón a súa ética á Xustiza institucional:
—«¡A
xustiza!.. a filla de Antiojos, o zapateiro..., ¿non a coñece
vostede? O seu pai asasinouna a forza de malos tratos, de
barbaridades, de golpes... Nin un día de cadea lle custará ao
malvado...».—
Pardo
Bazán xulga desde a prensa os desacertos procesuais:
”El
mujericidio
siempre debiera reprobarse más que el homicidio.
¿No son los hombres nuestros amos, nuestros protectores, los
fuertes, los poderosos? El abuso de poder, ¿no es circunstancia
agravante?...El hombre, en general, cree vagamente que por ser
hombre, tiene derecho de vida y muerte sobre la mujer. … El que
acecha al paso a una mujer, la atraviesa el corazón o la degüella,
y después alega que la quería, que la adoraba, que no
podía vivir sin
ella precisamente...a ese, todo el rigor de la ley, porque además de
criminal es un cobarde.
¿Pasión?
No: codicia vileza y barbarie, como casi siempre. No sé si el Jurado
se compone de románticos, que cree en la pasión como en un fenómeno
universal: si es así que se estudien los Jurados a sí propios....La
pasión es noble y estos criminales mujericidas obedecen a los
impulsos más innobles y bajos.11
Que
razón ten o crítico Eduardo Gómez de Baquero (Andrenio) no artigo
“Maridos que matan”12,
sobre o crime da rúa da Fe, no que un home que asasina á súa
muller por ciúmes:
“Es
muy posible que los que han absuelto al marido vengador, no hubieran
tratado con igual indulgencia a la esposa engañada que procediera de
un modo análogo”.
O
maltrato non era considerado delito no século XIX. No Código penal
“art. 603 – 2º Los maridos que maltraten ás mulleres serán
castigados a quince días de arresto e reprensión, como delito de
faltas contra las persoas”13
nin ata despois dos 90
Non
foi considerado o tipo delituoso “maltrato”ata despois dos anos
90 do século XX; da falta á consideración de delito precisábase a
reincidencia.
Nos
EEUU, en 1819, castigábase aos maridos maltratadores con azoutes.
Foi suspendida a pena e retomada en 1881 pola gravidade dos feitos.
A
medida de Gracia
O
indulto
non chega a Marineda. Outras veces chega, despois dun suspense
terrible que eriza a trama de relatos como O
indulto14.
As veces o sistema protexe as vítimas e os atenuantes da rea, unha
muller maltratada, facilitan a compaixón da raíña que concede o
indulto ao comezo do propio conto como en Crimen
libre (ArcoIris).
No
estremecedor O
indulto*,
Pardo Bazán (coincidindo
con Arenal) tamén cuestiona
duramente o caprichoso perdón real: no conto, unha muller denuncia o
home polo asasinato da súa nai. A cada aviso de indulto, por parte
da monarquía, ela espera aterrorizada a aparición do marido. Ao fin
un día outórgaselle ao asasino a medida de gracia e a lei obrígaa
a convivir con el. «A lei está aquí enfrontada, como en tantas
ocasións, á xustiza... A vítima non ten a quen acudir, nin
alcalde, gobernador, xefe dos municipais...».
Ese
medo inmobilizador somete e afoga a tantas personaxes como a
protagonista de O
indulto, aparece en
Las medias rojas, La careta, El revólver, ¿Justicia?, entre
outros.
Se
non como pedra angular, a pena capital forma parte das medidas
correccionistas promovidas por Concepción Arenal. Na novela esta
postura será defendida polos conservadores Arturito Cáñamo
(avogado) ou o fiscal Carmelo Nozales, alcumado sete
patíbulos.
Nun
parlamento de Febrero:
“Cáñamo
inspírase na primitiva lei da Humanidade, que foi a do Talión: ollo
por ollo e dente por dente. E así como aínda viven entre nós
exemplares da humanidade primitiva, aínda ese espírito de vinganza
persoal subsiste nos códigos”.
O
necio de Cáñamo obedece o sentimento; pero o sentimento malo,
inconfesable, indigno, do rancor, o medo e a vinganza. O criminal,
para el, é un inimigo persoal; o verdugo, un aliado e un defensor; o
patíbulo, a pedra angular. (Cap.IX)
Arenal
referíndose ao parricidio:
Todo
home que matou sabe que merece morrer. O Talión...está na
conciencia da humanidade... é a xustiza, severa pero é a xustiza.
Todo o demais que vos digan son sofismas e extravíos... homicidas,
debedes a vida, non á xustiza, senón á misericordia.¡Parricida!
Deus che perdoe, porque os homes non poden. (Arenal:1894:370-373).
Pero
a xurista demanda que o sacrificio sexa producido coa menor
"violencia" posible:
«Se
a lei renunciou a atormentar ao reo por que non emprega medios que o
maten instantánea e infaliblemente; que a electricidade substitúa
os métodos de destrución que que hoxe se empregan”; “o modo de
executar a pena capital por medio da electricidade, non creo que
ofreza dificultades” (Arenal, 1896:182)
Nese
momento estábase probando ese sistema en EE.UU.
Tampouco
comparte o espectáculo público do martirio, “escena inmoral,
repugnante e cruel dun pobo que acode por diversión a ver como morre
un home” (Arenal,1896:176)
Para
Pardo Bazán calquera sistema de axustizamento é rexeitable. E
calquera banzo do estaribel xudicial é tan culpable como o encargado
de activar o garrote; xuíces, maxistrados ou verdugos.
“que
máis ten quitar a vida dicindo queremos condenar e condenamos que
dando a volta a unha palanca” (cap.IX)
Declara
Lucio Febrero (o avogado defensor das teses positivistas):
Note
vostede que nalgunhas nacións moi adiantadas, por exemplo, os
Estados Unidos, se aspira só a quitar o verdugo, conservando a
última pena. Ou se lincha...ou se mata por electricidade. De todos
modos, a min non me horripila moito máis un verdugo auténtico que
eses sustentáculos do Garrote como Cáñamo.
”Por
que se sente gratitude cara o garda civil que captura a un criminal?
Por que inspira respecto ao xuíz que o condena a morte, e lle causa
horror o verdugo que o mata?” (Arenal, 1896:164)
Concepción
Arenal desautoriza ao xefe do Estado, a/ao monarca, para exercer o
indulto:
O
un milagro permanente, o un absurdo constante: o el Espíritu Santo
descendiendo sobre el jefe del Estado cada vez que se le pide la
gracia
“El
jefe de Estado, a quien se concede el derecho de gracia, ¿se halla
en estado de conocer mejor que los jueces estas cuatro cosas
esenciales para la administración de justicia?
1ª
Las leyes morales de la humanidad.
2ª
Las leyes penales vigentes.
3ª
El derecho que se trata de juzgar.
4ª
Las circunstancias especiales, personales, del culpable.
(Arenal,1896:22-23)
No
rexeitamento da medida de graza, Pardo Bazán coincide con Arenal
cando as considera anticorrectivas ademais de estar suxeitas ao
arbitrio do gobernante de quenda.
Antecedentes
vitais e fontes doumentais da escritora
A
recorrencia de temas criminais na narrativa de Pardo Bazán resulta
tan evidente, como a posibilidade de que detrás desta elección
argumental se agacha algo máis que unha poética.
Unha
recente investigación deixou ao descuberto un suceso tráxico (o
asasinato da súa avoa) desde un punto de vista particular, de enorme
transcendencia para a escritora15.
Doña
Joaquina Mosquera, ao enviuvar, quedou como tutora e administradora
dos bens do seu único fillo, José Pardo Bazán (padre de dona
Emilia).
Iniciará
unha relación con Juan Rey Perfume, albacea testamentario, con quen
ten unha filla, que o amante quere recoñecer a través do matrimonio
pero que dona Joaquina retrasa porque isto supuña a perda dos
dereitos sobre a herdanza. Por fin accederá a casar, en 1847, e
entón José Pardo Bazán nomea a un representante legal para que
protexa os seus intereses, Bermúdez de Castro.
Despois
dunha convivencia chea de escándalos, a avoa de Emilia é degolada
polo seu marido, Juan Rey Perfume -na casa que tiñan en Betanzos-
que, a continuación, se suicida pegándose un tiro (4-5-48).
Sorprende,
non que a escritora ocultase esta lúgubre historia, senón que un
suceso de tal envergadura non saíse á luz ata este momento.
Sexa
como for Pardo Bazán non necesitaba furar nos antecedentes
familiares porque as fontes documentais íanlle saíndo ao paso.16
O
crime da rúa Fuencarral
Un
crime que invadiu as cubertas dos periódicos da época, coincide no
tempo coa preparación de A
pedra:
o “crime da rúa Fuencarral”, de Madrid. Estudosas como Nelly
Clemessy, xa sinalaron este suceso como fonte de inspiración, para a
novela. Para outras como Pilar Faus, o xerme de APA provén de
finais dos anos 80, vencellados ao crime “pasional” do pintor
Luna, en París17,
acusado de asasinar á súa muller, ao seu amante e a súa sogra
(Faus: 2003).
A
proximidade temporal do suceso, o xuízo e o garrote vil, ao que a
escritora asiste en persoa fai pensar que o de Fuencarral debeu ser
senón o único, o definitivo impulso para tratar a pena de morte.
A
grandes liñas o asunto do crime de Fuencarral que sucede na
madrugada do 1 ao 2 de xullo do ano 1888, transcorre así:
Luciana
Borcino, unha muller da burguesía madrileña, viuda de Vázquez
Varela, aparece morta, no seu domicilio, aparentemente a causa do
incendio (que sería provocado) xunto ao seu can. Na mesma casa e
semiinconsciente a criada da casa, unha moza na vintena e analfabeta,
Higinia Balaguer, que será acusada de asasinar, cunha cómplice, á
súa ama. Na instrución aparece implicado o fillo de Luciana
Borcino, un personaxe fachendoso en pendencieiro, alcumado “o pollo
Varela”, e bo amigo José Millán Astray, daquela Director da
Cárcere Modelo. Casualmente a propia Higinia serviría na casa deste
último.
O
caso con turbias implicacións políticas, que esperta a atención de
escritores como Galdós, que asiste relixiosamente ao xuízo,
realizando un popular retrato da acusada Higinia Balaguer18.
No
sumario aparecen nomes de prestixio entre avogados, fiscais, Joaquín
Ruiz Jiménez; Nicolás Salmerón, encargado do infrutuoso recurso; o
xuíz Presidente do Tribunal Supremo é Montero Ríos, que lle
custará o cargo, debido á presión social que considera que a
instrución do caso fora escandalosa.
Non
creo que sexa casual que o apelido
escollido para o verdugo de APA -Rojo- sexa o mesmo que o do avogado
de Vázquez-Varela.
Fracasado
o recurso do Supremo para o indulto, Higinia Balaguer é axusticiada
ao garrote vil no patio da prisión Modelo de Madrid o día 19 de
xullo de 1890, ante un reducido numero de personalidades, entre elas
EPB que solicitara estar presente.
Para
redondear o caso, o anecdotario. Mentres se esperaba a medida de
gracia para Higinia, o
pollo Varela
aproveitaba as vacacións en Vigo, seica se hospedaba nun pisiño da
rúa Oliva; hai noticias de liortas no Café Universal, e agresións
a cidadáns vigueses. Tal foi o seu desorde na cidade que se forzou o
seu regreso a Madrid.
E
neste punto enlazamos coa Autora. Ao día seguinte da morte de
Higinia, con
28 años, no garrote
vil, Pardo Bazán escribirá
unha crónica en El
Imparcial,
denunciando o terrible espectáculo do garrote público.
Desenlace
“...me
cogió de medio a medio el limar y pulir los seis últimos capítulos
de La
piedra angular,
que estaban informes y además no
me gustaba el desenlace,
por lo cual lo varié de todo” (na carta da autora a Galdós,
citada ao comezo, finais de 1891).
Entre
os posibles remates para APA, Pardo Bazán decántase polo máis
verosímil coa trama e os caracteres, pero desafiando os seus
presupostos relixiosos.
Porque
outro naturalismo pode ser posible, o doutor Moragas irrompe na vida
do fillo do verdugo, Telmo, encamiñando os seus pasos pola “senda
do ben”.
O
comportamento do doutor, sensato e coherente cos seus principios
morais, lévao a infrinxir as normas posto que non cre nos tribunais
nin na xustiza: obriga ao verdugo a obxectar; mellor aínda,
chantaxéao, sabe que só así salvará ao seu fillo dun cruel
destino imposto; Moragas delinquirá, pero o seu fin é alto e nobre.
O
pacto de Rojo con Moragas, a educación do seu fillo a cambio da vida
dos reos, somete ao verdugo a unha presión brutal, que non pode
soportar.
Podería
tratarse Juan Rojo dun verdugo sensible, como ao que fai referencia
Arenal
“¿...y
si a la vista del patíbulo tiembla más que el reo? …
Preguntádselo en La Coruña a los que socorrían al verdugo que
había nacido sensible y a su familia desdichada?” (Arenal,
1896:174)
Rojo
é o retrato do antiheroe, do fracasado: o único que ten é o seu
fillo, pero a súa propia existencia impede a posibilidade de que
goce dunha vida digna.
Debe
desaparecer, a vida do seu fillo pola súa propia. Daquela,
Pardo Bazán converte ao verdugo no “padre de Telmo”.
En
A
pedra angular,
o suicidio traerá consigo a redención19
A
morte de Juan Rojo empurrada por unhas forzas inmateriais e
diabólicas contén unha interesante carga simbólica. O verdugo
comeza por tirar o lastre: desfacerse dos símbolos de destrución,
os garrotes, que el mesmo manipulara para perfeccionar a morte dos
condenados. Final romántico, naturalista, espiritualista?20
A análise literaria será obxecto doutro estudo.
“Oíase
cada vez máis próximo o tombo do océano que rebotaba contra as
penas, e un aire potente, vívido, rudo como a mesma costa, azoutaba
o pelo gris de Rojo”.
Cobre
os ollos e os oídos como os condenados a morte, e lánzase ao océano
cos brazos estendidos dando as costas ao cantil, iluminado pola
“torre fenicia”.
O
desenlace de APA pode que non sexa o máis revolucionario, o máis
radical, pero si o máis coherente dentro dunha novela de finais do
XIX. E non obstante, a insubmisión de Rojo, ese “adeus ás armas”
do Estado, non deixa de ser unha forma de desobediencia as leis dunha
xustiza irracional que debeu facer ronchas nas altas esferas. Pardo
Bazán invita a esta insurrección, pero castiga ao insurrecto; dando
unha no cravo e outra na ferradura. E deste xeito, demostra como o
sistema aniquila os seus propios monstros (o verdugo).
Referencias
bibliográficas
Arenal,
Concepción : Obras Completas:
-(1894)
Tomo III, Cartas
a los delincuentes.
Madrid, Librería de Victoriano Suárez.
-(1896)
Tomo XII, El
reo, el pueblo y el verdugo. Madrid,
Librería de Victoriano Suárez.
CLEMESSY-LEGAL,
Nelly
(1981): Pardo
Bazán como novelista
(de la teoría a la práctica), 2 vol. Madrid, Fundación
Universitaria Española.
FAUS,
Pilar
(2003)
Emilia
Pardo Bazán. Su época, su vida, su obra,
2 vols. A Coruña, Fundación Barrié de la Maza.
Mónica
Bar Cendón,
Vigo,
24 de abril de 2014
Emilia
Pardo Bazán e a pena capital. A pedra angular a debate. (1)
-
CC
by-nc-sa -
Mónica
Bar Cendón
1
Pardo
Bazán, Emilia (2003): A
pedra angular (trad. e introdución:
Mónica Bar Cendón). Vigo, Edicións Xerais.
2
As citas textuais van en lingua orixinal, coa salvidade das
escolmadas da novela, xa traducida.
3“Impresiones
de lectura: Concepción Arenal”, por Emilia Pardo Bazán, La
Lectura, decembro de 1907.
4“A
autora del Visitador del pobre,
ni volverá la cabeza si de Academia se le habla, a menos que se le
haga cargo de que al sostener su derecho sostiene el de la “mujer
del porvenir” y prepara las reformas futuras, las que sancionará
el siglo XX, probablemente el siglo de
la mujer rescatada” (en
cursivas no orixinal) (“La
cuestión académica”, marzo 1891, p.71).
5
(El
Heraldo,
8-6-1891)
6
Cesare Lombroso (Verona, 1836 - Turín, 1909) En 1859 doutorouse en
Medicina na Universidade de Pavía coa tese Ricerche
sul cretinismo in Lombardia. Traballou
como docente nesa universidade e dirixiu o manicomio da devandita
poboación.
7
Segundo
a Unión Internacional del Derecho Penal (Bernaldo de Quirós, en El
Heraldo,
25-10-1895)
8
Catálogo do Museo criminológico, Ministerio della Giustizia, Roma.
9
A personaxe do doutor Moragas, chamada a encarnar esta ideoloxía
librepensadora (e tamén a da autora), está inspirado en Ramón
Pérez Costales, un médico coruñés republicano, que non só
atendeu profesionalmente á familia Pardo Bazán senón que chegou
a ser un gran amigo e confidente da escritora. Ocupou o cargo de
Ministro de Fomento (era chamado o Ministro dos pobres) na I
República, en 1873. Con certa ironía comentaba del a Condesa: era
un «político da cáscara amarga, un idealista acérrimo».
E
da personaxe desvelará a autora: «Moragas existe, e esa mestura de
guasa e filantropía vinlla empregar eu.» Pérez Costales foi autor
dun poemario romántico, Perucho: poema en seis cantos (1887),
título que rescata o nome da personaxe de Os
Pazos de Ulloa,
e que foi prologado no ano 1886 por Pardo Bazán.
10A
Xunta de goberno do Ateneo acorda admitir a Pardo Bazán, o 9 de
febreiro de 1895, co número de socia 7.925, en Mónica
Bar Cendón:
“Emilia Pardo Bazán en el Ateneo de Madrid”.
Departamento de Literatura Española y Teoría de la Literatura.
Facultad de Filología Hispánica. UNED,
2003.
11La
Vida Contemporánea nº 1021, 1901 (La Ilustración Artística,)
12E.
Gómez de Baquero, en La
Época (1
de marzo de 1890)
13Casal
de Nis, Emilio (1904): Manual del
Policía. Leyes, reglamentos, decretos, reales órdenes, circulares
y formularios. Madrid, Imp. del Asilo
de Huérfanos del S C de Jesús.
14
O indulto foi traducido para o galego, por María Xosé Queizán,
xunto con outros contos de Karen Blixen e Charlotte Perkins no
volume: Fenda,
loucura e morte,
1999, Vigo, Edicións Xerais.
15
“La trágica muerte de Joaquina Mosquera Ribera,
abuela
de Doña Emilia. Un secreto familiar desvelado”, en La
Tribuna.
Cadernos de Estudos da Casa-Museo Emilia Pardo Bazán, núm. 8, pp.
15-56. “Grupo de Investigación La Tribuna”, formado por Xosé
Ramón Barreiro Fernández, Ricardo
Axeitos
Valiño, Patricia Carballal Miñán e Jacobo Manuel Caridad
Martínez.
16
Interesante traballo sobre este tema de Mayoral, Marina: “De la
noticia a la ficción”, Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
17
NTC nº 26
18
A
información sobre o xuízo procede do seguinte libro: Lara García,
Antonio (1984) El
crimen de la calle de Fuencarral.
Madrid, Ediciones Albia.
Detallada crónica
no Faro
de Vigo
(22-7-1890), sen asinar.
19
Etreros, Mercedes: Influjo
de la narrativa rusa en doña Emilia Pardo Bazán. El ejemplo de La
piedra angular
(http://cervantesvirtual.com/proyectoES/)
20
Para entender as posturas ideolóxico-literarias sobre a obra de
EPB, vid.: “Idealismo, positivismo, espiritualismo en la obra de
Emilia Pardo Bazán”. José Manuel González Herrán. Biblioteca
Virtual Miguel de Cervantes”.
“Ideas
literarias y estéticas” I e II. Marisa Sotelo.Biblioteca Virtual
Miguel de Cervantes.
"Para as mulleres inda non se aboliu a pena de morte; nin a cadea perpetua, na paz e na guerra. Vivimos nun permanente estado de excepción...estou lendo a nova doutra asasinada esta mañá".
1
Pardo
Bazán, Emilia (2003): A
pedra angular (trad. e introdución:
Mónica Bar Cendón). Vigo, Edicións Xerais.
2
As citas textuais van en lingua orixinal, coa salvidade das
escolmadas da novela, xa traducida.
Pardo Bazán, González Serrano y la Grafología.
Tiempo atrás cuando llevaba a cabo una investigación sobre la escritora Emilia Pardo Bazán (1851-1921), di con un artículo “Una nueva ¿ciencia? (La grafología)”*, dedicado al libro de Sara Oquendo, una amiga de Pardo Bazán (firmado con seudónimo) titulado “La grafología simplificada; arte de conocer el carácter de las personas por su letra; teoría y práctica” que a cualquier colega le haría hervir la sangre.
En mi caso, no llegué a tal punto de ebullición -para muestra, este artículo- muy al contrario, debo reconocer que las guardias en diversas garitas me han permitido aceptar que la firmeza en las ideas siempre debe dejar una grieta que permita acceder a la duda razonable.
Como no soy devota de ningún santo (nin sequera do meu, que é o verdadeiro ;-) ) el artículo de Pardo Bazán me dio para reflexionar sobre los censuradores violentos de la Grafología, así como sobre los mercachifles esotéricos que aseveran que el futuro está en las cartas.
Coincidiendo con la autora, a la hora de demostrar la falta de rigor del opúsculo, lo que más me divierten son sus apreciaciones sobre personajes históricos fallecidos, que no hacen más que constatar obviedades; efectivamente: “para ponerles a todos ellos el rotulito, maldita la falta que nos hacía la firma”; “quisiera que estos historiadores filosóficos predijesen con certeza, no lo ya ocurrido, sino lo que tiene que ocurrir dentro de un año, o de quince días... Dada nuestra corrupción... y conociendo nuestra época mejor que las pasadas, averigüen cuánto durará Cánovas en el poder, y el cariz que presentará la cuestión social.”
Pardo Bazán, gozando de su instinto científico (que cuesta emparejar con su fe religiosa) ataca la sobredimensión de los poderes atribuidos a la grafología, por algunos “devotos”; hasta cierto punto estaremos de acuerdo.
Pero discrepamos en su intento por desacreditar el procedimiento deductivo, al que se acogieron tantas y tantos maestros de la grafología a lo largo de siglos; procedimiento, en tal caso también aprobado por las ciencias empíricas y desde luego, por la filosofía, con importantes avances para el progreso humano.
Estoy segura de que una mente preclara, como la de Pardo Bazán, miraría con otros ojos a la grafología si conociese las averiguaciones y los estudios de los últimos años, valorándola como procedimiento indispensable no sólo en procesos judiciales sino en el ámbito de la salud y la educación.
Reviví esta perspectiva de Pardo Bazán a raíz de un artículo de Mariluz Puente Balsells** sobre Urbano González Serrano (1848-1904) “El Grafismo o Grafología, la ciencia de nuestras ignorancias”, en la revista del Instituto de Ciencias del Grafismo.
Casualmente, González Serrano, destacado intelectual que formó parte de la Institución Libre de Enseñanza, era buen amigo de Pardo Bazán. Incluso sería invitado por ella a impartir sus lecciones en el Ateneo de Madrid, cuando dirigía la Sección de literatura de dicha sociedad. La amistad sobrevivió a la feroz crítica de la escritora a los Estudios psicológicos, de González Serrano (se hablará de ello en otro espacio).
Como bien resalta Mariluz Puente, formó parte de un colectivo de pensadores asociados al krausismo, a quien debemos el despegue de la enseñanza de este país, como proyecto social civilizador.
A esta Institución se le debe el interés por la enseñanza de la mujer, y de la clase obrera. Nombres ilustres como Francisco Giner de los Ríos, fundador de la ILE, o Concepción Arenal, sirvieron en las filas de la Institución.
Dos artículos de dos intelectuales muy próximos, también en el tiempo, sobre la misma materia, pero, al contrario que Pardo Bazán, Urbano Serrano se encontraría entre los defensores de la grafología como fuente de saber.
Como destaca Mariluz Puente, “Se aproxima a la grafología bajo una mirada de circunspección científica... lejos del abrazo fanático a un saber que en ocasiones muestra su lado más ridículo, fruto de un peligroso juego de asociaciones artificiales y arbitrarias de ideas, que pueden convertirla en una de esas llamadas psicologías subjetivas, parafraseando a Stuart Mill”.
Procedimiento, fuente de conocimiento e investigación, ciencia, a discutir; de lo que no hay duda es que a lo largo de los siglos, desde el abad Michon hasta nuestros días, la grafología ha sido fuente de reflexión para intelectuales y profanos.
Mónica BC
*(La Ilustración Artística, nº 531, 1892)
**Mariluz Puente Balsells, es antropóloga y Directora del Máster en Grafoanálisis Europeo.
Revista ICG Nº 14 Especial San Jordi.
Hace unos días recibía un libro de la joven Emilia, y hoy recibo un nuevo regalo: el Teatro completo, de Emilia Pardo Bazán*
No ha mucho tuve el honor de poner en pie el monólogo El vestido de boda (escrito para la actriz Balbina Valverde, amiga de Pardo Bazán) en la Casa Museo de Pardo Bazán; voló la pieza y su heroína, la Modista francesa Madame Lacastagne, por escenarios de distantes de Galicia enteira, y su actriz colgó los hábitos en la Universidad de Vigo, en un Máster dirigido por la autora de la magnífica edición que acabo de recibir.
Exhaustivo trabajo de investigación de la profesora Montse Ribao, mereció la pena esperar ;-).
*Estudio preliminar, edición y notas Montserrat Ribao Pereira,
Ed. Akal, Madrid, 2010.
Apuntes de un viaje a Ginebra, de Emila Pardo Bazán
Edición de J.M. González Herrán*
Un libro curioso de nuestra insigne polígrafa, Emilia Pardo Bazán, con anécdotas y meditaciones de una sabia de veinte años.
Observen la caligrafía diminuta, cuidada y elegante de la escritora; su simetría en los márgenes (sangría francesa); especialmente generoso el izquierdo que, según los "decires" grafológicos, simboliza el desapego con el pasado, a veces con los remotos ancestros familiares de la escritora. (De este particular hablaremos en otra ocasión).
Sus mayúsculas, sobre todo las del comienzo del párrafo, dotadas de generosos bucles, claramente ceremoniales algo compatible con el gusto estético de la época; la corrección espacial, tanto la interlineal como la interverbal, nos remiten a una persona extremadamente pulcra, ordenada y diría más: serena y racional.
Jugaremos con ventaja pues, antes de conocer sus mañas (un poquito) supe de la amazona; por lo que no estaría de más afirmar que esto no se trata de esoterismo sino de sentido común.
Real Academia Galega-Universidade de Santiago de Compostela.
Comentarios
Publicar un comentario